تاریخ گیتی گشاکتاب تاریخ گیتی گشا به زبان فارسی است و درباره تاریخ زندیه نوشته شده است. ۱ - معرفی کتاب تاریخ گیتی گشاتاریخ گیتی گشا، کتابی در تاریخ زندیه به فارسی. این کتاب مجموعه‌ای است از سه تألیف: تاریخ گیتی گشا و دو ذیل، که هرکدام مؤلف جداگانه‌ای دارد. تاریخ گیتی گشا (بخش اول کتاب) تألیف میرزامحمدصادق موسوی اصفهانی (متوفی ۱۲۰۴) است. وی شاعر و دبیر بود و «نامی» تخلص می‌کرد. او پنج مثنوی، به اسم نامه نامی و به تقلید از خمسه نظامی سروده که برخی از آنها، باقی مانده است [۱]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمة سعید نفیسی، ص حـ ر،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۲]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمة سعید نفیسی، ذیل میرزاعبدالکریم، ص ۲۷۶،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳]
عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکرة نگارستان دارا، ج۱، ص۲۷۱، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ش.
[۴]
ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، ج۱، ص۴۴۶، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ش.
میرزامحمدصادق که وقایع نگار کریم خان زند (حک: ۱۱۶۳ـ۱۱۹۳) بود، از سوی وی و جعفرخان (متوفی ۱۲۰۲)، برادرزاده کریم خان، به نوشتن تاریخ سلسله زندیه مأمور شد. [۵]
علیرضابن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم خان زند، ج۱، ص۱۵، چاپ ارنست بیر، تهران ۱۳۶۵ش.
۱.۱ - اعتبار این کتابتاریخ گیتی گشا از مهمترین و معتبرترین اسناد تاریخی زندیه است، زیرا مؤلف آن از حوادث عصر خود تا ۲۱ محرم ۱۲۰۰ سخن گفته و بسیاری از وقایعی را که خود شاهد آنها بوده، بدون کم وکاست، شرح داده یا وقایع را از خاطرات و مشاهدات و نوشته‌های میرزامحمدحسین فراهانی وزیر، نقل کرده است [۶]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ۲۱۰،تهران ۱۳۶۳ ش.
۱.۲ - نثر این کتابنثر این کتاب سست و متکلفانه و به شیوه مرسوم برخی تاریخ نویسان پس از صفویه، [۷]
محمدتقی بهار، سبک شناسی، ج۳، ص۳۱۰، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش.
همراه با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید است، به طوری که خواننده رشته کلام را از دست می‌دهد. [۸]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ۳،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۹]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ۶،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۰]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ۱۸۶،تهران ۱۳۶۳ ش.
۱.۳ - درباره نام این کتابتاریخ گیتی گشا گویا نامی است که عبدالکریم بن علی رضا الشریف، شاگرد نامی و نویسنده نخستین ذیل آن، به این کتاب داده است، زیرا تنها در دیباچه ذیل او این نام آمده است. در هرحال، این کتاب به همین نام مشهور بوده است [۱۱]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، مقدمة نفیسی، ص ر،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۲]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، مقدمة نفیسی، ص ر، ذیل میرزا،تهران ۱۳۶۳ ش.
۱.۴ - درباره بخش دوم این کتابذیل نخستینِ (بخش دوم) تاریخ گیتی گشا را، چنانکه گفته شد، عبدالکریم تألیف کرده است. وی پس از مرگ نامی به فرمان میرزامحمدحسین فراهانی مأمور ادامه تألیف این کتاب شد. او پس از مرگ لطفعلی خان زند در ۱۲۰۹، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخی در باره سلطنت فتحعلی شاه نوشت [۱۳]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، مقدمة نفیسی، ص ز،تهران ۱۳۶۳ ش.
این ذیل به‌طور کلی وقایع ایران پس از مرگ کریم خان و رویدادهای بعد از ۱۲۰۰ تا اواسط پادشاهی لطفعلی خان زند است. نظر به این‌که مؤلف در ذیل خود از کتاب گلشن مراد، تألیف میرزاابوالحسن غفاری در ۱۲۱۰، یاد می‌کند [۱۴]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، مقدمة نفیسی، ص ۳۷۳،تهران ۱۳۶۳ ش.
روشن می‌شود که این ذیل پس از این تاریخ نوشته شده است.
۱.۴ - درباره بخش دوم این کتابذیل دومِ (بخش سوم) کتاب درباره پایان احوال لطفعلی خان و حاجی ابراهیم خان، کلانتر شیراز، است و آن را آقامحمدرضا شیرازی نوشته است که از او اطلاعی در دست نیست. بنا بر متن ذیل دوم، او این ذیل را پس از ۱۲۱۹ به پایان رسانده است [۱۵]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ژ،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۶]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ذیل آقامحمدرضا، ص ۳۷۴،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۷]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ذیل آقامحمدرضا، ص ۳۹۲،تهران ۱۳۶۳ ش.
[۱۸]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ذیل آقامحمدرضا، ص ۳۹۵، پانویس ۱تهران ۱۳۶۳ ش.
۱.۶ - امانت دار بودن نویسندگاننویسندگان این کتاب، گرچه در شرح حوادث امانت را رعایت کرده‌اند ولی حقایق را با اغراق گویی که در آن روزگار مرسوم بوده است درآمیخته‌اند. نویسندگان ذیل اول و دوم، به رغم آن‌که سلسله زندیه هنگام نگارش ذیلها منقرض شده بود، از این سلسله خصوصاً از لطفعلی خان زند جانبدارانه سخن گفته اند. ۱.۷ - تغییرات در اصل این کتابمحمداسماعیل خان وکیل الملک نوری، حکمران کرمان (متوفی ۱۲۸۶)، پیش از ۱۲۷۵، تاریخ گیتی گشا را بدون در نظر گرفتن دو ذیل آن، تهذیب و عبارت پردازیهای آن را حذف کرد. [۱۹]
محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، ص ث، ج،تهران ۱۳۶۳ ش.
تاریخ گیتی گشا و دو ذیل آن را سعید نفیسی با افزودن مقدمه و حواشی و فهارس در ۱۳۱۷ش در تهران به چاپ رساند. ۲ - فهرست منابع(۱) محمدتقی بهار، سبک شناسی، تهران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش. (۲) علیرضابن عبدالکریم شیرازی، تاریخ زندیه: جانشینان کریم خان زند، چاپ ارنست بیر، تهران ۱۳۶۵ش. (۳) ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۶۹ش. (۴) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، تذکرة نگارستان دارا، ج ۱، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز ۱۳۴۲ش. (۵) محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتی گشا، با مقدمة سعید نفیسی، تهران ۱۳۶۳ ش. ۳ - پانویس
۴ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیتی گشا»، شماره۳۱۲۶. |